Walaaca ku saabsan dambiyada rabshadaha wata ayey maskaxda ku heyn doonaan dadka reer Koonfur Afrika marka ay u dareerayaan doorashada dabayaaqada bishan, iyadoo siyaasiyiintu ay ballanqaadyo kala duwan u sameeyeen sidii wax looga qaban lahaa. Iyadoo heerarka dilku uu sarreeyo muddo 20 sano ah, BBC Africa Eye waxay jiidaha kula jirtay bulshooyinka dagaalka ku jira.
“Ilaahoow, ilaahow,” qof ayaa ku qaylinaya iyada oo nin booliis ah oo la toogtay uu dhulka yaallo.
Waa Diepsloot oo ah magaalo ku taalla duleedka Johannesburg ee xudunta ganacsiga Koonfur Afrika iyo habeen jimco ah.
“Tani waa dhacdo joogto ah,” ayuu yiri Abel Rapelego. 41-jirkan ayaa hoggaaminaya koox mutadawiciin ah oo habeen walba gaaf-wareegaya waddooyinka mugdiga.
Dhawaaqa kasoo yeerayay boolis ah ayaa kala eryay dadkii Meesha buuxay.
“Jidka ka baxa!” Mr Rapelego ayaa ku qaylinaya kooxdiisa isaga o oleh, “Aan siino sharci fulinta waqtigooda si ay shaqadooda u qabsadaan.”
Askari booliiska ah oo 38 jir ahaa Tom Mashele, ayaa loo qaaday isbitaalka balse waxa uu dhintay dhowr todobaad kadib. Ma jirto cid loo soo qabtay dilkiisa, oo dhacay xilli uu shaqada fasax uga maqnaa.
Koonfur Afrika ayaa ka mid ah dalalka ugu badan ee dilalku ay ka dhacaan caalamka, sida lagu sheegay warbixintii ugu dambeysay ee xafiiska Qaramada Midoobay u qaabilsan dambiyada iyo daroogada. Waxaa jiray in ka badan 27,000 oo dil sannadkii hore, Marka la barbardhigo, heerka Maraykanku waa lix 100,000-ba.
Iyadoo taasi ay jirto ayuu Mr Rapelego sheegay in sida kaliya ee ay qoysaskooda ku badbaadin karaan ay tahay in mutadawiciinta ay roondo ku sameeyaan bulshada laftooda, xitaa haddii ay la macno tahay inay naftooda halis galiyaan maadaama “Diepsloot ay ku jirto gacanta dambiilayaasha”.
Kooxda tabaruceyaasha ah waxay si dhow ula shaqeeyaan booliska degmada.
Waa diyaar garow aan rasmi ahayn, maadaama qaar ka mid ah waxa ay qabtaan aan sharci ahaan la oggolayn. Qofna mushaar ma qaato, hubna ma sito. Laakiin waxay sitaan jeydal ama karbaash ka sameysan maqaar dhaqameed.
“Waxaan wadnaa baaritaan, haddii aad tahay dambiile oo aadan si wanaagsan noola dhaqmin waxa aad is arki doontaan karbaashkeena,” ayuu yiri Mr Rapelego.
Tabarucayaashu ma laha awood sharci ah oo ay ku fuliyaan hawlgalada baarista iyo raadinta, si kastaba ha ahaatee kooxda ayaa dariiqa maraysa iyagoo su’aalo waydiinaya qof kasta oo wakhti dambe socda.
Mar ay ag marayeen dukaan, mulkiiluhu wuxuu sheegay in waxyar kahor la weeraray. Mutadawaciinta ayaa ku guuleystey in ay qabtaan nin la arkay isaga oo cararaya oo ay ka baadi goobayaan taleefoonadii iyo lacagihii ka maqnaa.
Waxay ku karbaashaan jeydalkii ay wateen, taas oo lafteeda loo arko dembi. Waxa marag ma doon ah inuu wax khalad ah sameeyay, balse waa ay sii daayeen.
Markii lagu la weydiiyay xaqa ay u leeyihiin inay tan sameeyaan, Mr Rapelego wuxuu difaacay adeegsiga xoogga, isagoo leh: “Xusuusnow, Diepsloot waa magaaladeyda, haddii aanaan hagaajinna Diepsloot, qofna ma hagaajin doono.”
Tirakoobyada dambiyada Koonfur Afrika ayaa muujinaya in dhibbanayaasha la dilay ay yihiin rag aad u da’yar oo madow ah, mutadawiciinta ayaa sidoo kale naftooda halis galiyay.
Laba sano ka hor, Alpha Rikhotso oo 21 jir ah ayaa la toogtay oo la dilay isagoo roondo ku jira.
“Waxaan isku dayayaa inaan aqbalo xaaladda laakiin wali waa xanuun,” ayuu yiri aabihiis, David Rikhotso.
“Waxa uu isku dayay in uu ilaaliyo noloshiisa, noloshayda iyo qof kastaba. Waxa uu la dagaalamayey dambiyada.”
Wiilkiisa ayaa ahaa kii ugu horeeyay ee goobta jooga markii ay mutadawaciinta ay ka dhawaajiyeen foori si ay kooxda uga digaan falal dambiyeedka. Waxaa u suurtagashay in uu ninkaasi qabto, balse waxaa laga toogtay gacanta.
Ma uusan ka badbaadin dhaawaca. Si la mid ah booliska, qofna weligii looma qaban dilka.
“Maalin walba dadka waa la dhacayaa. Dadku maalin walba way dhimanayaan. Waxaan habeen iyo dharaarba ka baryayaa inay iyaga [waardiyayaasha] nabad helaan. Meeshan sharci ma jiro,” ayuu Mr Rikhotso u sheegay BBC Africa Eye.
Dhibaatada heerka dambiyada rabshadaha wata u geysta dhaqaalaha waa mid aad u weyn.
Baanka Adduunka waxa uu ku qiyaasay in kharashka dambiyada rabshadaha wata ee Koonfur Afrika uu ku dhow yahay $40bn (£32bn), ugu yaraan 10% GDP-giisa sannad kasta.
Dhibaataduna waxay gooysaa qadadka jinsiyadda, kuwaas oo si cad loo qeexay inkasta oo uu dhammaaday nidaamkii midab-takoorka la sharciyeeyay, soddon sano ka hor.
Lixdan kiiloomitir waqooyi-galbeed ee Diepsloot, koox kale oo roondo ah oo iskaa wax u qabso ah ayaa ka ambabaxday Brits, oo ah magaalo ku taal gobolka Waqooyi Galbeed.
Midkan waxaa soo abaabulay beeraley ka tirsan koox lagu magacaabo Afriforum. Waxay sheegeen inay matalaan danaha dadka cad ee Afrikaanka ah, isla markaana ay xubno ka yihiin in ka badan 300,000 oo waddan.
Gawaarida xamuulka qaada, baaskiillada iyo diyaaradaha aan duuliyaha lahayn waxay baarayaan beeraha iyo dhismayaasha laga tagay habeenkii oo dhan. Waxay sheegeen inay raadinayaan badeecooyin la soo xaday oo meel la dhigay si hadhow loo soo qaado, ama qof kasta oo soo daaha oo u muuqda in laga shakiyo.
Qaar badan oo iyaga ka mid ah, sida tabaruc Dewald van Wyngaardt, ayaa hubaysan.
“Ma aadi kartid dagaal hub loo wato adiga oo wata mindi. Kama labalabayn doono ilaalinta qoyskayga. Taasi waa. Haddii ay qasab igu noqoto in aan nin kale la dagaallamo oo uu i dhaawaco, anigu kama soo noqon doono isaga, “ayuu yiri.
Beeraleydu waxay markooda aadaan roondo habeenkii oo dhan, mararka qaarkood afar ama shan jeer toddobaadkii. Johan de Klerk, xaafada Afriforum iyo hoggaamiyaha beeraha, waxa uu samaynayay saacadahan habeenkii shantii sano ee la soo dhaafay.
Weerarrada ka dhanka ah beeralayda caddaanka ah ayaa qabsaday dareenka caalamka.
2018-kii Madaxweyne Donald Trump ayaa bartiisa twitterka soo dhigay soo jeedin ah in dowladda Koonfur Afrika ay dhul ka qabsanayso beeralayda caddaanka ah, taas oo aan run ahayn. Waxa uu sidoo kale soo xigtay “dilka ballaaran ee beeralayda”.
Bishii Luulyo ee sannadkii hore, madaxa Tesla ee ku dhashay Pretoria, Elon Musk, ayaa ku daray sheeko kale oo ku saabsan xisbiga mucaaradka ah ee dhaqaalaha xorta ah ee mucaaradka, isagoo leh: “Waxay si cad u riixayaan xasuuqa dadka caddaanka ah ee Koonfur Afrika.”
Ma jiraan wax caddaynaya in beeralaydu ay halis ugu jiraan qof kasta oo kale.
Tirakoobku wuxuu muujinayaa in dadka caddaanka ah ee Koonfur Afrika ay wax yar ka badan yihiin 7% dadweynaha kale laakiin waxay ka yihiin in ka yar 2% dhibanayaasha dilalka lagula kaco, si kastaba ha ahaatee cabsida ka dhex jirta bulshada beeralayda ah waa mid dhab ah.
“Waxaan ku noolnahay baqashada, taasina waa wax aan caadi ahayn. Waa inaysan sidan noqon. Haddii hal shay laga beddeli karo dalkan oo dhan waa in dembigu uu meesha ka baxo,” ayuu yiri Mr De Klerk.
Booliisku waxay aqbaleen in “dambiyadu ay yihiin heerar aan la aqbali karin oo ka dhacaya qaybo ka mid ah dalka”, laakiin hadal uu siiyay BBC-da afhayeen u hadlay wasaaradda ayaa ku sheegay in “faragelin boolis oo kala duwan oo aad u daran la keenay si loo hagaajiyo xaaladda dembiyada”.
“Kuwaas waxaa ka mid ah ololaha qorista tirada badan ee 30,000 oo boolis ah muddo saddex sano ah.” Miisaaniyadda booliisku waxay sidoo kale ku dhowdahay labanlaab 20 sano gudahood.
Laakiin markii ay timid qaar ka mid ah falalka kooxaha mutadawiciinta ah ee BBC Africa Eye ay la hadashay, afhayeenku wuxuu caddeeyay in “falka sharciga ka baxsan aan marnaba la aqbali karin ama loo dulqaadan karin xubin kasta oo bulshada ka mid ah oo ku kacda in ay sharciga ku dhaqdaan gacmahooda waxay wajihi doonaan inay awoodda sharciga oo buuxda.”
Si kastaba ha ahaatee, tani ma dhici karto in aysan meesha ka saarin sababtoo ah heerka dambiyadu weli waa mid sarreeya, dadka qaar ee Koonfur Afrika waxay diyaar u yihiin inay sameeyaan wax kasta oo ay dareemaan inay ku qaadato si ay u ilaaliyaan bulshadooda.