Madaxweyneyaasha maamul-goboleedyada ay ka kooban tahay Jamhuuriyadda Federaalka -qaar- maba ay garanayaan waxa shucuubtoodu ay u dooratay. Waxa ay shaqo ka dhigteen in ay la hardamaan dawladda federaalka.
Waxa ay illowsan yihiin in aanay shaqo ku lahayn arrimaha federaalka, balse iyaga loo doortay inay si caddaalad ah ku maamulaan kana taliyaan horumarka shucuubta degta deegaannada ay maamulaan.
Arrimaha khuseeya xuquuqda deegaan walba uga maqan dawladda federaalka waxa u xil saaran xildhibaannada labada aqal ee federaalka ee laga soo doorto deegaan kasta.
Haddii madaxweynaha dowlad-goboleedku uu dhaliilsan yahay qaabka maamulka madaxda dowladda federaalka, waxa uu u adeegsan karaa xubnaha baarlamaanka uga jira dowlad-goboleedkaas oo mooshin abaabuli kara ama cadaadis ku saari kara golaha fulinta federaalku in uu dowlad-goboleedkaas xuquuqdiisii meel saaro.
Xildhibaannada heer federaal ee dowlad-goboleed kasta qaar shacabka ayaa soo doorta (aqalka hoose), qaarna dowlad-goboleedka ayaa soo xula (aqalka sare). Taas oo jirta, misana madaxweynaha dowlad-gobokeedku xildhibaannadaas uma uu aqoonsana in ay yihiin cidda loo igmaday inay difaacdo danaha shacabka iyo xukuumadda dowlad-goboleedkaasi ay ku dhex leeyihiin dowladda federaalka oo isaga ayaa inta uu iyagii hawlgab ka dhigo, shaqadoodii u gacan dhaafaya.
Waxyaabaha ay dowlad-goboleedyada qaar ku eedeeyaan dowladda federaalka iyaga laftooda ayaa ku dhaqma. Tusaale ahaan kolka qof jago federaalka ah haaya inta jagada laga qaado qof kale loo dhiibayo, waxa ay doonayaan qof ay iyagu wataan in la magacaabo ama ugu yaraan laga talo geliyo. Hase yeeshee iyagu cidda ay doonaan goorta ay doonaan bay beddelaan, cid ay kala tashadaanna ma jirto, dastuur dowlad-goboleed iyo dhaqan midna ma ilaaliyaan.
Madaxda dowlad-goboleedyadu waxa ay doonayaan dowlad federaal ah oo ay la xisaabtamaan iyaduse aan la xisaantami karin. Waxa ay doonayaan xuquuqda ay dowladda federaalka ku leeyihiin 100% oo lagu daray xoogaa sad bursi ah, haddii iyaga “maxaad haysaan” la yiraahdana, dagaal bay ka xigaan.
Dowlad-goboleedyada qaar iyaga oo shacabkooda xasuuqaya, dowladdii federaalka ahayd oo dalka dhan mas’uulka ka ahayd juuq uma dhihi karto. Wafdi xitaa uma diri karto xaqiiqa raadin ah oo “dhulkeenna ma imaan kartiin ayaa la leeyahay” oo airport ayaa laga celinayaa, xuduuddana waa laga xiranayaa.
Marmarka qaar waxan la yaabaa, madaxweyne dowlad-goboleed baa doonaya in sarkaal uu isagu wataa uu taliyaha ciidamada federaalka noqdo. Ogoow ciidanka la doonayo in uu maamulo oo soddon kun ka badan, hal askari oo dowlad-goboleedkaas ka socdaa kuma jiro! Madaxweynaha sidaas ku doodayaa hore ayuu u diiday in ciidanka dowlad-gobokeedkiisa ciidanka federaalka lagu daro oo lagu dhafo. Ciidankiisa iyo saraakiishiisu waa u gooni oo dhulka dowlad-goboleedka meel aan ahayn ma difaacaan kamana dagaal galaan, haddana waxa uu u dagaallamayaa in sarkaal ciidankiisa gaarka ah kamid ah oo uu isagu garaaddaha siiyay uu taliyaha ciidanka federaalka noqdo!
Federaalka Soomaaliya wax badan baa ka khaldan, inta sidan loo dhaqmayana wax badan nabad, horumar iyo barwaaqo waa la sugi.
W/Q Sabriye Musse